چراغ مظلوم!
چرا قوانين چراغ راهنمايي توسط برخي از رانندگان ناديده گرفته مي‌شود؟
اميرپويا قدسي
زماني كه اولين چراغ راهنمايي در سال 1868 ميلادي، با وجود آن‌كه هنوز اتوموبيل‌هاي سواري اختراع نشده بودند، در يكي از تقاطعهاي شهر لندن نصب مي‌شد؛ كسي تصور نمي‌كرد اين وسيله عجيب با لامپ‌هاي قرمز و سبز كه با گاز روشن مي‌شدند در آينده‌اي نه چندان دور مهمترين نقش را در ايجاد نظم و جلوگيري از حوادث ترافيكي ايفا نمايد. اين فانوس گازي از دو محفظه جداگانه تشكيل مي شد كه روشن شدن شيشه قرمز رنگ آن به معناي توقف و شيشه سبز رنگ به معناي احتياط به كار مي رفت. وظيفه تغيير وضعيت دو رنگ چراغ را مأموري بر عهده داشت كه با مشاهده وضعيت تردد و در نظر گرفتن زمان لازم براي عبوريا توقف وسايل نقليه، لامپ‌ها را روشن يا خاموش مي‌كرد. اين چراغ در آن زمان براي ساماندهي به ترافيك معمول شهري كه انواع گاري، درشكه، واگن‌هاي تك اسب، قطارهاي بخار، چهارپايان و عابرين پياده را شامل مي‌شد، به كار مي‌رفت. پس از اختراع اتومبيل، رفته رفته اين چراغ‌هاي گازي جاي خود را به چراغ هاي نسل جديد كه با برق كار مي‌كردند و از سه رنگ قرمز، نارنجي و سبز تشكيل مي‌شدند، سپرد. يكي از نقاط ضعف چراغ‌هاي دو رنگ، عدم وجود فاصله زماني براي تغيير وضعيت دو چراغ قرمز و سبز بود كه باعث اختلال در تردد و برخورد وسايل نقليه مي گرديد. براي حل اين مشكل، در حد فاصل زماني چراغ سبز و قرمز از چراغ نارنجي يا زرد استفاده شد تا فرصت عبور قبل از روشن شدن چراغ قرمز به رانندگان داده شود. در ابتدا اين چراغ‌هاي جديد در خطوط راه آهن و در محل تقاطع با جاده‌ها به كار مي‌رفتند. اما به تدريج در ساير تقاطع ها و چهار راه ها نيز نصب گرديدند.
در ايران براي نخستين بار نصب و به كار گيري چراغ‌هاي راهنمايي به دهه 30 باز مي‌گردد. در اين سال‌ها اولين چراغ‌هاي راهنمايي در تقاطعهاي سپه، ولي عصر، پل امير بهادر، باغ ملي، دروازه شميران، گمرك و اميريه تهران نصب گرديد.
در كرمانشاه نيز اولين چراغ راهنمايي در سال هاي پاياني دهه30 و در سه راه نواب نصب گرديد كه بزرگان شهر خاطرات زيادي از اين واقعه دارند. ظاهراً به دليل چند مورد تصادف در اين تقاطع كه جزء اولين تصادفات رانندگي در شهر كرمانشاه هم محسوب مي شود، تصميم به نصب آن گرفته شد. اين چراغ نيز برقي بود و از سه رنگ قرمز و نارنجي و سبز تشكيل مي‌شد. اما به دليل كابل كشي هوايي و عدم وجود سيستم برق رساني مناسب و همچنين عدم تأمين مداوم انرژي برق به خصوص در فصول سرد و يخبندان، مكرراً از كارمي‌افتاد و بلااستفاده مي‌گرديد.
چراغ‌هاي راهنمايي در چهار راه‌ها نصب مي‌شدند اما سال‌ها طول كشيد تا فرهنگ درست استفاده از آن رواج يابد؛ گرچه در گوشه و كنار شهر هنوز انگشت شمار رانندگاني را مي‌توان ديد كه به مقررات و حقوق ديگران توجهي ندارند و اين بديهي‌ترين قانون راهنمايي و رانندگي در جهان را زير پا مي‌گذارند.
چراغ زرد
گذشته از اين كه عبور از چراغ قرمز يك تخلف آشكار است و همه بدون استثناء از آن اطلاع دارند، اما برخي از رانندگان از كاربرد چراغ زرد آگاه نيستند و تفسيرهاي متفاوتي از آن ارائه مي‌دهند. بر اساس تعاريف ارائه شده در آيين نامه هاي بين المللي، چراغ زرد نوعي هشدار به رانندگان است؛ به اين معني كه به زودي چراغ قرمز در مسير حركت آنان نمايان خواهد شد. به اين ترتيب رانندگاني كه هنوز به تقاطع وارد نشده‌اند موظف هستند قبل از خط ايست توقف نمايند و آن‌هايي كه وارد تقاطع شده‌اند لازم است در فرصت باقي مانده تا روشن شدن چراغ قرمز، از تقاطع عبور كنند.
در بند ب ماده 101 آيين نامه جديد راهنمايي و رانندگي ايران با عنوان »چراغ زرد براي احتياط« در تعريف چراغ زرد ذكر شده : »رانندگان وسايل نقليه‌اي كه با اين چراغ روبه‌رو مي‌گردند نبايد از خط ايست يا تراز چراغ راهنمايي و رانندگي عبور كنند؛ مگر آن‌كه آنچنان به خط ايست تقاطع و يا چراغ راهنمايي و رانندگي نزديك شده باشند كه پيش از عبور از خط ايست يا از تراز چراغ راهنمايي و رانندگي نتوانند به آساني توقف نمايند. در هر حال در صورت ورود قبلي به تقاطع موظفند به حركت خود ادامه داده و با رعايت مقررات ديگر از تقاطع يا گذرگاه عبور كنند.« مطابق با موصوبه جديد جرائم راهنمايي و رانندگي، تخلف عبور از چراغ قرمز ضمن در بر داشتن جريمه 200 هزار توماني، 5 امتياز منفي براي رانندگان وسايل نقيه شخصي و 10 امتياز منفي براي رانندگان وسايل نقليه عمومي به همراه دارد. اما براي تخطي از مقررات چراغ زرد جريمه‌اي تعيين نشده و به تبع آن برخي رانندگان نيز به اين موضوع حساسيتي نشان نمي دهند و در هنگام مشاهده چراغ زرد رفتاري كاملاً مغاير با قوانين از خود بروز داده و به جاي احتياط بيشتر، براي عبور از تقاطع پيش از مواجهه با چراغ قرمز، بر سرعت خود مي‌افزايند.
دلايل عدم توجه به چراغ زرد
اين‌كه چرا براي برخي از رانندگان، چراغ زرد چندان اهميتي ندارد به سه دليل اساسي زير برمي‌گردد:
1- عدم آگاهي از تعريف و كاربرد قوانين و مقررات مربوط به چراغ زرد.
2- عدم وجود قوانين بازدارنده و جرائم مختص به تخطي از چراغ زرد.
3- تقليد از رفتار ساير رانندگان بر اساس نظريه روانشناختي يادگيري اجتماعي.
در اين خصوص مي‌بايست به آيين نامه هاي موجود مراجعه نمود و در صورت وجود هر گونه ابهامي در تعريف قوانين و مقررات مربوطه، در صدد رفع آن برآمد. همچنين ضروري است آموزشگاه‌هاي رانندگي به عنوان نخستين مرجع آموزش قوانين و مقررات راهنمايي و رانندگي براي آگاه سازي رانندگان آينده، با حساسيت بيشتري به اين مقوله نگاه كنند. همانگونه كه اشاره شد براي تخطي از قوانين راهنمايي و رانندگي جرائم و امتيازات منفي مشخص و متناسب با نوع تخلف پيش‌بيني گرديده است. اما در خصوص قصور از مقررات مربوط به چراغ زرد، اقدام بازدارنده مشخصي مانند جريمه يا امتياز منفي در نظر گرفته نشده است. در اين رابطه مراجع قانون‌گذار مي‌بايست با انجام كارشناسي‌هاي لازم نسبت به بازنگري و اصلاح قوانين اقدام نمايند.
نظريه روانشناختي يادگيري اجتماعي
روانشناسان معتقدند مردم مي‌توانند اطلاعات، رفتار و واكنش ها را با مشاهده كردن رفتار ديگران ياد بگيرند و تقليد نمايند. اين نوع يادگيري كه به مدل سازي مشاهده‌اي نيز معروف است را يادگيري اجتماعي مي نامند.
جلال مرادي روانشناس باليني در خصوص اين نظريه مي‌گويد: اين نظريه را مي‌توان براي توضيح انواع گسترده‌اي از رفتارها به كار برد. بنابراين مي‌توان گفت هر رفتاري را كه اكثريت جامعه انجام مي‌دهند، ديگران نيز از آن تبعيت مي‌كنند.
وي مي‌افزايد: ما بر اساس نظريه يادگيري اجتماعي آموخته ايم كه برخي رفتارها را انجام دهيم. اين رفتارها به مرور زمان به هنجار تبديل شده است. تجربه گذشته و عمل و رفتاركنوني به ما ثابت كرده است كه رانندگان به دلايل مختلف از جمله نا آگاهي، شتاب و عجله، اهميت ندادن به برخي قوانين، بي توجهي برخي مربيان در آموزش قوانين و مقررات رانندگي، عدم برنامه ريزي، ضعف در تفهيم اهميت رعايت هنجارها و … بعضي از قوانين راهنمايي و رانندگي را رعايت نمي‌كنند.
اين روانشناس اشاره مي‌كند: يادگيري اجتماعي در اين زمينه نقش پر رنگي دارد. فرد از طريق مشاهده ديگران ايده چگونگي انجام رفتارهاي تازه را ياد مي‌گيرد. تصور برخي رانندگان اين است كه در صورت توقف درپشت چراغ زرد، ساير رانندگان از قانون تخطي كرده يا اعتراض مي‌كنند. بنابراين با اين تصور اشتباه كه چون امكان دارد ديگران اين قانون را ناديده بگيرند، براي خود مجوز عبور صادر كرده و پدال گاز را فشار مي‌دهند!
وي خاطر نشان مي‌كند: لازمه موفقيت در يادگيري اجتماعي صحيح، داشتن انگيزه كافي براي تقليد از رفتار مدل سازي شده است. تشويق و تنبيه ، نقش مهمي در ايجاد انگيزه ايفا مي‌كنند. همانگونه كه روبه رو شدن با اين محرك‌ها مي‌تواند بسيار مؤثر باشد، مشاهده تشويق يا تنبيه ديگران نيز مؤثر است. به طور مثال اگر رانندگان ببينند كه راننده ديگري به خاطر عبور از چراغ زرد جريمه شده يا نمره منفي گرفته، ممكن است ديگر از چراغ زرد عبور نكنند. اين مسئله در خصوص بستن كمربند ايمني نيز موفقيت آميز بوده است. بنابراين بهتر است در اين زمينه سخت‌گيري‌هاي لازم صورت گيرد تا از وقوع حوادث و سوانح جلوگيري شود و يكي ديگر از قوانين مهم رانندگي توسط شهروندان جدي گرفته شود.
ضرورت بازنگري جنبه‌هاي علمي و مهندسي در چراغ‌هاي راهنمايي
علاوه بر ضرورت شناخت عوامل رفتاري و بررسي جنبه‌هاي روانشناختيِ رانندگان و همچنين بازنگري قوانين بازدارنده در اين خصوص، توجه به ديگر ابعاد اين مسئله از جمله رعايت موارد علمي و مهندسي و رفع مشكلات فني موجود بر اساس نتايج مطالعات و پژوهش‌هاي علمي به‌روز مهندسي ترافيك ضروري مي‌باشد.
بر اساس ماده 3 آيين نامه توسعه سامانه‌هاي هوشمند حمل و نقل (ITS) ، دركلان شهرها و شهرهاي گروه الف تا پايان سال 93 بايد اولويت‌هاي سياست‌گذاري در زمينه سامانه‌هاي هوشمند حمل و نقل شامل مركز كنترل ترافيك، دوربين‌هاي نظارت تصويري، دوربين‌هاي كنترل سرعت، بليت الكترونيك، كنترل هوشمند تقاطع، تردد شمارها و سامانه‌هاي توزين در حال حركت برقرار گردد. همچنين تا پايان سال 94 بايد سيستم‌هاي كنترل ورودي‌ها و خروجي‌ها، تعيين مكان خودكار خودروهاي عمومي، سامانه‌هاي پرداخت الكترونيكي و سامانه‌هاي اطلاع رساني بار و مسافر و درگاه ملي بار و مسافر راه‌اندازي شود.
دراين خصوص مركز نظارت و كنترل هوشمند ترافيك كرمانشاه متولي نظارت تصويري همراه با پوشش تصاوير تلويزيوني است. كنترل ترافيك تقاطع‌ها توسط سيستم هوشمند (SCATS) و سيستم ثبت وقايع نيز از فعاليت‌هاي اين مركز به شمار مي‌آيد. در حال حاضر11 تقاطع در سطح شهر كرمانشاه به صورت هوشمند كنترل مي‌شوند و با اين مركز در ارتباط هستند. در آينده نزديك نيز 4 تقاطع ديگر به سيستم هوشمند و دوربين نظارت تصويري مجهز خواهند شد.
دكتر محسن زاهدي دبير شوراي ترافيك كرمانشاه و عضو هيئت علمي دانشگاه با اشاره به اين كه عموماً از ظرفيت بهينه تقاطع‌ها استفاده نمي‌شود و معمولاً از بيشترين مقدار ظرفيت آن‌ها بهره برداري صورت مي‌گيرد مي‌گويد: سيستم‌هاي كنترل هوشمند داراي حسگرهايي هستند كه با تشخيص مقدار تردد در هر دو مسير تقاطع، زمان بهينه مورد نياز براي فازهاي چراغ راهنمايي را محاسبه مي‌كند.
وي ادامه مي‌دهد: سيستم‌هاي كنترل هوشمند براي تقاطعهاي با ظرفيت متغير مناسب است نه تقاطع‌هايي كه همواره داراي بالاترين مقدار تقاضا هستند. وقتي هر دو مسير تقاطع داراي بيشترين ظرفيت تردد است، كنترل هوشمند و محاسبه خودكار زمان بهينه چراغ‌هاي راهنمايي و رانندگي بي معني خواهد بود.
دبير شوراي ترافيك كرمانشاه يكي از مشكلات زيرساختي موجود را عدم وجود استانداردهاي بومي و ملي مي‌داند و تصريح مي‌كند: استفاده از استانداردهاي چند دهه قبل كشورهاي توسعه يافته در فرآيندهاي فني و مهندسي باعث به وجود آمدن مشكلات و مسائلي مي‌گردد كه شاهد آن هستيم. تا زماني كه پژوهش و كار علمي گسترده‌اي در اين خصوص صورت نگيرد و نتايج آن منجر به تدوين استاندارها و الگوهاي مناسب بومي و ملي نگردد، نمي‌توان بهبود و اصلاح مسائل و مشكلات فني را انتظارداشت.
وي با تأكيد بر نقش كليدي و پر رنگ آموزش قوانين و مقررات راهنمايي و رانندگي از سنين كودكي؛ فرهنگ‌سازي و ارائه الگوهاي صحيح فرهنگي براي نسل كودك و نوجوان را ضروري مي‌داند و مي‌افزايد: ترويج فرهنگ درست رانندگي و رعايت قوانين بايد از كودكي آموزش داده شود. دراين ميان همه نهادهاي فرهنگي از جمله مدارس، دانشگاه‌ها و حتي مساجد نيز مسئول هستند.
وي تأكيد مي‌كند: در اين زمينه با چند روحاني برجسته و ائمه جماعت برخي مساجد در خصوص ايراد سخنراني توسط كارشناسان هر حوزه اجتماعي و بيان مسائل گوناگون از جمله رعايت مقررات راهنمايي و رانندگي در فواصل نمازهاي جماعت صحبت شده كه با استقبال خوبي هم از طرف ايشان مواجه گرديده است.
اين استاد دانشگاه در پايان با بيان اين‌كه نسل جوان و دانشجويان امروز تشنه آموختن و مشاركت در فعاليت‌هاي فرهنگي و اجتماعي براي پيشرفت و ارتقاء آينده جامعه خود هستند مي‌افزايد: نسل جوان ضرورت فرهنگ‌سازي و آموزش را درك مي‌كند. من هر روز دانشجوياني را مي‌بينم كه با جديت و علاقه در صدد مشاركت در هرگام فرهنگي‌اي هستند كه در اين راستا برداشته مي‌شود. لازم است متوليان نهادها و ارگان‌هاي فرهنگي به راحتي از كنار اين استعدادها و توانايي‌هاي بلقوه نگذرند.
