زبان‌ها و گويش‌هاي مردم استان کرمانشاه
هفته نامه شهرمن / شماره 51 / 20 شهریور 1397
زبان‌ها و گويش‌هاي مردم استان کرمانشاه
وحيد رنجبر
مجموعه‌زبان‌هاي کردي (بلو، 327؛ مک‌کاروس، 587) از زبان‌هاي ايراني نو شمال‌غربي (هيگ، 8؛ ويندفور، 12) خانواده‌ي بزرگ زبان‌هاي هند و اروپايي هستند. زبان‌هاي کردي را به سه شاخه‌ي شمالي، مرکزي و جنوبي تقسيم مي‌کنند. در شاخه‌ي کردي جنوبي گويش‌هاي کرمانشاهي، کلهري، سنجابي، فيلي (لري پشت‌کوه) قرار مي‌گيرد. (مک‌کاروس، 587؛ باراک و بلو، 17؛ بلو، 328؛ رضايي باغ‌بيدي، 181)
مرکز اصلي رواج گويش کرمانشاهي شهر کرمانشاه و برخي از روستاهاي اطراف آن است. (رنجبر، 3) شمار گويشوران کرمانشاهي به طور دقيق معلوم نيست اما بر اساس سرشماري نفوس و مسکن 1395ش/2016م شمار آنان را بين 600 هزار تا يک ميليون نفر مي‌توان تخمين زد. (نتايج…) با آن‌که زادگاه کردي کرمانشاهي شهر کرمانشاه است اما مختص به سخن‌گويان خاصّ اين منطقه نيست و نقش زبان ميانجي را در مناطق جنوبي کردنشين بازي مي‌کند. مرکز اصلي رواج گويش کلهري شهرستان گيلان‌غرب، اسلام‌آباد غرب و سرپل‌ذهاب است. مهاجراني از اين شهرستان‌ها در شهر کرمانشاه سکونت دارند. شمار گويشوران کلهري به طور دقيق معلوم نيست اما بر اساس سرشماري نفوس و مسکن 1395ش/2016م شمار آنان را مي‌توان بين 180 هزار تا 250 هزار نفر مي‌توان تخمين زد. (نتايج…) مرکز اصلي رواج گويش سنجابي نيز دهستان سنجابي از بخش کوزران شهرستان کرمانشاه است. شمار گويشوران بومي دهستان و ساکنان در شهر کرمانشاه تقريباً 20 هزار نفر است. (نتايج…) مرکز اصلي رواج گويش فيلي در استان ايلام است و در مناطق مرزي با استان ايلام به طور کاملاً پراکنده گويشوراني اين گويش سکونت دارند. از ديگر لهجه‌هاي کردي جنوبي مي‌توان به لهجه‌ي قصري اشاره کرد که از لهجه‌هاي گويش کرمانشاهي به شمار مي‌آيد. شمار گويشوران اين لهجه بين 20 هزار تا 50 هزار نفر تخمين زده مي‌شود. (نتايج…)
فارسي کرمانشاهي يکي از گويش‌هاي زبان فارسي است. مرکز اصلي رواج اين گويش شهر کرمانشاه است. شمار گويشوراني که فارسي کرمانشاهي زبان مادري آنهاست به طور دقيق معلوم نيست اما بر اساس سرشماري نفوس و مسکن 1395ش/2016م شمار آنان را بين 300 تا 500 هزار نفر مي‌توان تخمين زد. (نتايج…) کردان استان کرمانشاه نيز به هنگام تکلم به فارسي اين گويش را به کار مي‌برند. فارسي در شهر کرمانشاه سابقه‌ي ديرينه‌اي دارد چنان‌که يعقوبي در کتاب البلدان مي‌نويسد: »”و قرماسين مدينه جليله القدر کثيره الأهل. أکثر أهلها العجم من الفرس و الأکراد«” (يعقوبي، 76) يعني: “»و کرمانشاه شهري‌ست جليل‌القدر و پرجمعيت که بيشتر اهالي آن عجم‌اند، از پارسيان و کردها«”. در کنگاور نيز لهجه‌ي ديگري از فارسي با نام فارسي کنگاور تکلم مي‌شود که مشابهت‌هاي زيادي با فارسي کرمانشاهي دارد اما واژگان بسياري نيز از لري وام گرفته است.
زبان گوراني يکي از زبان‌هاي شمال‌غربي خانواده‌ي زبان‌هاي ايراني است. گويش‌هاي هورامي لهون، هورامي تخت، کندوله‌اي، گوراني، باجلاني، کاکه‌اي از گويش‌هاي اين زبان هستند. اين زبان در استان‌هاي کرمانشاه و کردستان ايران و بخشي از اقليم کردستان عراق تکلم مي‌شود. هورامي لهون خود به دو لهجه‌ي شمالي و جنوبي تقسيم مي‌شود که لهجه‌ي جنوبي در روستاهاي داريان، خانه‌گا، گرال، دشه و شهر پاوه در استان کرمانشاه و لهجه‌ي شمالي در بخش نوسود شهرستان پاوه به‌ويژه شهرهاي نوسود و نودشه و در خاک کشور عراق نيز روستاهايي مانند ته‌ويله، پالانيا، سوسه‌کان، بياره و … رواج دارد و نيز گويش هورامي تخت نيز در بخش اورامان شهرستان سروآباد و روستاهايي از شهرستان مريوان استان کردستان رواج دارد. زبان گوراني از سوي يونسکو به دليل تعداد کم گويشوران آن در معرض خطر اعلام شده است. گويش کندوله‌اي يکي از گويش‌هاي زبان گوراني است. اين گويش قرابت بسياري با گويش اورامي (هورامي) دارد. اين گويش در بخش کندوله‌ي شهرستان صحنه در استان کرمانشاه رواج دارد. شمار گويشوران ساکن در کندوله 7 هزار نفر است و مهاجران به شهر کرمانشاه نيز حدود 20 هزار نفر است (نتايج…). در ميان گويشوران اين گويش با نام “»کنووله‌ي /Kanulaykanulay/”« شناخته مي‌شود. گويش گوراني نيز در شهرستان دالاهو رواج دارد.
لکي يکي ديگر از زبان‌هاي استان کرمانشاه است که در شهرستان‌هاي هرسين، صحنه و کنگاور هم‌چنين در بخش فيروزآباد و دهستان درود فرامان شهرستان کرمانشاه در حدود 100 هزار گويشور دارد (نتايج …). از گويش‌هاي لکي که در استان کرمانشاه رواج دارد مي‌توان جلالوندي، کاکاوندي، هرسيني، صحنه‌اي و پايروندي را نام برد. در اثر مهاجرت‌هاي دهه‌ي هفتاد و هشتاد شمسي به شهر کرمانشاه اکنون جمعيتي حدود 200 هزار نفر عمدتاً در حاشيه‌ي شهر کرمانشاه (عموماً در جعفرآباد، کيهان‌شهر، آرياشهر و …) از لک‌زبانان در شهر کرمانشاه سکونت دارند (نتايج…).
در شهرستان روانسر و جوانرود و بخش‌هايي از پاوه نيز کردي مرکزي عمدتاً گويش جافي رواج دارد.
از ديگر زبان‌هاي رايج در استان کرمانشاه مي‌توان به لري اشاره کرد که در بخش‌هايي از شهرستان کنگاور تکلم مي‌شود. در شهر سنقر و برخي از روستاهاي اطراف آن نيز گويشي از ترکي اغوز جنوبي که با ترکي قشقايي مشابهت‌هاي زيادي دارد تکلم مي‌شود که از کردي نيز در وام‌واژه‌ها بهره‌ي فراواني برده است.
مآخذ:
خرسند، ارسلان، “»توصيف ساختمان فعل در لهجه‌ي کرماشاني«”، زبان‌شناسي، تهران، 1367ش؛ دبيرمقدم، محمد، رده‌شناسي زبان‌هاي ايراني جلد دوم، تهران: سمت، 1392ش؛ رضايي باغ‌بيدي، حسن، تاريخ زبان‌هاي ايراني، تهران: مرکز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي، 1388ش؛ رنجبر چقاکبودي، وحيد، دستور زبان کردي کرمانشاهي، کرمانشاه: طاق‌بستان، 1388ش؛ رنجبر چقاکبودي، وحيد، دستور زبان کردي: گويش کرمانشاهي، تهران: هرمس، 1394ش؛ مرکز آمار ايران، نتايج سرشماري عمومي نفوس و مسکن، جمعيت به تفکيک تقسيمات کشوري، 1395ش؛ يعقوبي، احمد بن اسحاق، البلدان، بيروت: دار احياء التراث العربي، 1988م؛ و نيز:
Blau, Joyce , Le Kurde, In R. Schmitt )Ed Compendium Linguarum Iranicarum, pp 327-335, Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag., 1989; Blau, Joyce and Veysi Barak, Manuel de Kurde: Kurmanci, Paris L’Harmattan, 2000; Haig, Geoffrey L. J Alignment in Kurdish: a diachronic perspective, Kiel: Christian-Albrechts Uni., 2004; McCarus, Ernest N., KURDISH, In Gernot Windfuhr )Ed(, The Iranian Languages, pp. 587-633, Oxon
