شعر فارسي کرمانشاه از بيدل تا بهزاد (بخش چهارم و پاياني)
هفته نامه شهرمن / شماره 53 / 30 مهر1397
شعر فارسي کرمانشاه از بيدل تا بهزاد
بخش چهارم و پاياني
دکتر محمدعلي سلطاني
در بُعد ديگر به نوعي سرآغاز نمودهاي صبغهي اقليمي که از نشانههاي شعر نوين است از رشيد ياسمي به کلان شاعران کرمانشاهي ميرسد. در اينجاست که چون مجموعهي شعر شاعران هر اقليم ايران را ميگشاييم، با نمادهاي طبيعت آن سامان روبهرو ميشويم. از شرق و غرب و شمال و جنوب و ايران مرکزي و… (شفيعي کدکني، 1381: 113)
جاي توجه و دقت است که در مجموعههاي منتشره از بهزاد و پرتو تاريخ اشعار به ندرت مربوط به سرآغاز دههي چهل است (بهزاد، 1381: 21 / 41 / 45) و چند نمونهي معدود (بهزاد، 1387): 14/ 16/ 20/ 24/ 27/ 29/ 32/ 36/ 42/ 45/ 47/ 50 / 58 /82
و اشعار پرتو کلاً مربوط به بعد از 1340 است و اين نشانگر آن است که در سالهاي آغازين زندگي ادبي و هنري آنچه از طبع اين شاعران به عنوان شعر سر زده است، طراحيهايي براي تسلط بر زبان، فرم، تخيل و تکنيک شمرده شده و به حساب نيامدهاند و اين رياضت دشواري است که شاعر هر سروده را شعر نميداند و بر آن گونهها مهر بطلان ميزند. اين حرکت يعني جدا شدن از قافلهي فرسودهاي که هر چه گفت و چِفت و جُفت کرد در نظر او شعر است و ثبت ميکند و به جاي تعليم پيشرو و تقويت تخيل اوج پيما، به جامعهي جوان و پويا، تعمير و تحريم را تلقين ميکند، تعمير در حد احياناً اوزان عروضي و تحريم از نزديک شدن به بيرون از دايرهي اسلاف.
رشيد در مثنوي نارون:
الا اي بــرافراشته نـــارون همانـا که يــادت نيايد ز مـن
يکي سال سي بازگرد و نظر بر اين عرصهي بوستان برفکن…
(ديوان رشيد ياسمي، 1362: 73)
گويي الهامبخش شعر (خانهي خاطرات) پرتو است که در همين شکل ابداعي رشيد سروده شده است:
سوي تو بازاي سراي کودکي من آمــدم از يــادهاي گمشده سرشار
غـرقه در انبــوه خاطرات گذشته تکيه زده همچو ياس پير به ديوار…
(کوچه باغيها، 1389: 185)
رشيد آن منظومه را که با خاطرهي نازدودهي تمامي انسانها همراه است و يک نوستالژي به عمق گذشت سال و ماه زندگاني است، طراحي ميکند و پرتو اين طرح اوليه را با فرم ابداعي شاعر پيشرو به کار ميگيرد و با بال تخيل بر بوم انديشه رنگ ميزند و تابلويي ميآفريند به زيبايي بهار جواني و کوتاهي عمر آن، بزرگترين هنر شعر امروز بيان مطول در مختصر است. در اينجا بحثي به درازناي زمان در کوتاهترين منظومهي ممکن در شعر پرتو صورت پذيرفته است. صورخيال در شعر پرتو کمنظير است.
در جاي ديگر گويي “شعر زمين” پرتو (همان، 1389: 134) در مقابل شعر “شهاب” رشيد (ديوان رشيد ياسمي، 1362: 87) گفته شده است:
اي شهاب، اي اختر حيران که چون تابان شوي
نــاشده پيــدا بـه دريـاي عـدم پنهــان شوي
اين ظهور نــاگهاني چيست وين عمــر قصيـر
وين تبدلها که گه چون تير و گه پيکــان شوي؟ … (87)
زمين
اي مهد آفــرينش و جان جهان زمين
اي برتر از خيـال و يقين و گمان زمين
انديشه را تـــو نقطـهي پــرواز بـودهاي
گر بـرده است راه به هر بيکـران زمين … (134)
زيرا پرتو در کنار اوج در بيان انديشه عمق دارد و بيشتر به زمين ميانديشد…
پرتو با اين که هيچ يک از مراحل تحصيلي و تکميلي رشيد را طي نکرده است، اما با ياري از حوزهي مطالعات وسيع و مرتبي که در زمينه شعر و ادب فارسي و ملحقات و متعلقات و ضروريات آن داشته “تفکر” را وارد حوزهي شعر خود کرده است که بحثي گسترده را شامل است و در حوصلهي اين مقال نيست. در مقايسه و تطبيق سرودههاي؛ ماهي هوس، دوات، شبي در جنگل (1362: 23 / 15 / 5) در آثار رشيد با شعرهاي ريجاب، قلم، جنگل (1389: 202 / 114 / 112) ميتوان گسترهي تفکر را در سرودههاي پرتو دريافت.
در اشعار پرتو ميتوان سخنها گفت و نوشت و همان طور که دربارهي ديوان رشيد و بهزاد گفتيم و نوشتيم، آنچه دربارهي اين گسست تاريخي و پايان سرودههاي قالبي و آغاز و ادامهي شعر فارسي نوين کرمانشاه توجه به آن مهم است، اين که در مجموعهي شعر رشيد، به عنوان پيشرو و بهزاد و پرتو به عنوان پيرو، مابهالاشتراک نه به شيوهي سلف، استقبال يا اقتفاء مداربسته همانند گذشتگان، بلکه در هر امر مشترک و مشابه، هر کدام تجربهي هنري و حاصل تکنيک و تخيل شخصي را با زبان ويژهي خود به ظهور رساندهاند و هستهي اصلي اين سرآغاز نوين و گسستن از دورهي ناکام و ناتوان و بيسرانجام پيشين تنها بر حول محور “وحدت موضوع” است.
پرتو هيچ گاه شعر نيمايي را نيازمود، شايد به نحوي انديشهي دورشکار و توانايي طبع خود را براي دستيابي به هدف سرودن کافي ميدانسته است … (؟!) چنان که مظاهر مصفا “استاد برجستهي ادب فارسي” دربارهي شعر پرتو نوشت: ” … شعرش با آن استواري و گرم آهنگي و دورشکاري از ياد نميرود… آن منظومههاي استوار و پولادين با آن عاطفه و احساس دردآلود، آن رديفهاي بريده از پيوند نسبت و اضافات با قافيهها… سخن پرتو چراغ اين اميد را در دل سخنشناسان و غيرتمندان زبان زنده ميدارد که زبان فارسي و کلام دري در مقابل سيل بنيانکن و لنگاريهاي زمانه همچنان بر جاي ماندني است.”(1389: 22)
تأثير پرتو از ملکالشعراي بهار را که در ديوان رشيد نيز ثمرهي انعکاس طبع بهار آشکار است، از نوشتهي مصفا به اشاره ميتوان دريافت. (1389: 24)
شعر فارسي عاميانه در کرمانشاه پس از سرودهي محدود و منحصر رضوان و معتمدي در نهضت مشروطيت به محاق رفت و بار ديگر با شعر نوين فارسي کرمانشاه به پرچمداري يداله بهزاد در کنار شعر نيمايي چهره نمود و نخستين بار اوّلين غزل فارسي عاميانه از بهزاد در مجموعهي کتاب بيستون با عنوان “دَرْبِدَرْ” منتشر شد:
دَرْبِدَرْ ميــرم از پيش تـو نو از عَقَبم پانميــات
هر چيم سُسْ مُکُنُم، باز نَفَسِم جا نميات… (درويشيان، 1357: 83)
و نمونههايي که در ويژهنامهي گوهران منتشر شد:
وصف حال
نه چِشِم مينه و نه ميشنَوَه گوش کَرِمْ
سَرِ پيري چــه بلاها که نيامد به سرم… (گوهران، همان، 1387: 18)
زيرا در دو مجموعهي گل بيرنگ و يادگار مهر، شعر فارسي عاميانه نيامده است.
و منظومهي خاطرات بچگي، ياد قديما، بار نبات، بَشْ خِوم در مجموعهي شعر پرتو: (1389: 268 به بعد)
خاطرات بچگي
يـکي بود يکي نهوود او قديمــا
روزگــار بچــگي بــود و ايمــا
مام که اصلا تو اي دنيا نهووديم
فکر صُب و شَو و فردا نهووديم… (269)
* * *
بش خوم
ميان اي همه مردم هَمَش مههي تونه دارم
کسي بشت زده حرفي بگو چشاشه درارم… (282)
در اين دهه که ناسيوناليسم و رمانتيسم در شعر شاعران پيشرو تجلي کرد، بهزاد علاوه بر اشعار ميهني به فارسي به زبان کُردي که آن را پشتوانه زبان فارسي ميدانست، بهترينها را و پرتو نيز سرودههايي متفاوت از آنچه پيش از نهضت نوين ادبي در کرمانشاه به پرچمداري بهزاد آغاز شده بود، سرودند. در اين دهه شاعر روشندل، شامي کرماشاني که به کُردي و فارسي ياريگر نهضت ملي شدن نفت و رويکرد او به تحول در شعر کُردي بود؛ ظهور کرد که در جاي خود بدان پرداختهايم. شاعري که در جغرافياي محدود کرمانشاهان و کردستان تيراژ سرودههايش بر سرودههاي احمد شاملو در جغرافياي سراسري ايران پيشي گرفت!
کندوکاو در شعر فارسي کرمانشاه از بيدل تا بهزاد را در اينجا با مراعات حوصلهي اين مجموعه به پايان ميبريم و مقطع تاريخي از 1340 تا 1357 را با چهرهها و صداها و انجمنها و انشعاب و انفراد و فراز و نشيب و اصلاح و تخريب در آن به مجالي ديگر موکول ميکنيم.(35)
نتيجه
پس از غور و بررسي در آثار و اشعار و دواوين شعر فارسي شاعران كرمانشاه، با تحقيقات لازم و تطبيق سرودهها و تحليل محتوي به مثلثي دست مييابيم كه ميتواند نمايانگر سير تطور و تكامل شعر دورههاي بيداري، تجدد و تحول نوين، در شعر فارسي كرمانشاه باشد. (رشيد ياسمي، بهزاد، پرتو) هر كدام ضلعي از اين نمودار هستند كه يدالله بهزاد با حضور در عرصههاي مختلف و متفاوت در فرم و تكنيك، به سبب پرداختن به قالبهاي سنتي و نو و زبان ادبي فارسي، عاميانه و كُردي … و با توجه به آنچه در اين نوشتار دربارهي ويژگيهاي حركت ادبي بهزاد به آنها اشاره شد، جايگاهي برجسته و مقامي پيشرو را به خود اختصاص داده است.
رشيد ياسمي پيشكسوتي پيشرو و بلامعارض كه اين راه را بر شعر فارسي كرمانشاه گشوده است تا پيروان را به سرمنزل مقصود رهنمون آيد و پرتو با طبعي روان و صور خيال كمنظير و دستيابي به قلهي هنر تشخيص و هويتبخشي انساني به اشياء و ورود تفكر منطقي به حوزهي شعر سُنتي فارسي كرمانشاه، چهرههاي قابل بحث شعر فارسي كرمانشاه پس از كودتاي 1332 هستند.
يادداشت
35ـ رک. سلطاني، محمدعلي، تاريخ اجتماعي کرمانشاه از عهد صفويه تا عصر حاضر. در دست تأليف.
ـ سلطاني، محمدعلي، چناني “ديوان شامي کرماشاني، چاپ سوم، نشر سُها، تهران 1385.
منابع و مأخذ:
آذر بيگدلي، لطفعلي بيگ: آتشكدهي آذر، با مقدمه و فهرست و تعليقات سيدجعفر شهيدي، مؤسسهي نشر كتاب، تهران، 1337.
آرينپور، يحيي: از صبا تا نيما، شركت سهامي كتابهاي جيبي با همكاري انتشارات فرانكلين، 2 جلد، تهران، 1355.
اختر، احمد: تذكرهي اختر، به كوشش دكتر ع. خيّامپور، تبريز، 1343.
ارفع، هادي: ديوان ارفع كرمانشاهي، با تصحيح و مقدمه به قلم سيدناصر حسيني ميبدي، انتشارات اردشير، مشهد، 1385.
اسدپور، علياكبر: يادمان “مجموعهي شعر مرحوم علياكبر اسدپور”، انتشارات باغ ني، كرمانشاه، 1385.
اعتصامي، پروين: ديوان پروين اعتصامي، ابوالفتح اعتصامي، چاپ هفتم، تهران، 1355.
افضل الملك، غلامحسين: افضل التواريخ، به كوشش منصورهياتحاديه (نظام مافي)، سيروس سعدونديان، نشر تاريخ ايران، تهران، 1361.
الهامي، احمد: چهار خيابان باغ فردوس، به اهتمام دكتر عبدالحسين الهامي، چاپخانه كاوه، كرمانشاه، 1327.
الهامي، ميرزا احمد كرمانشاهي: ديوان الهامي كرمانشاهي (شرح منظوم حماسهي كربلا به سبك شاهنامه)، مقدمه، تصحيح و تحقيق، اميد اسلامپناه، انتشارات ميراث مكتوب، تهران، 1379.
ايرج ميرزا [قاجار]: تحقيق در احوال و آثار و افكار و اشعار ايرج ميرزا و… ، دكتر محمدجعفر محجوب، نشر انديشه، تهران، 1349.
بيدل، ميرزامحمد: تحفــة الذاكرين، تصحيح و تنقيح عليرضا شهرستاني، پاياننامهي كارشناسي ارشد، رشتهي زبان و ادبيات فارسي، دانشگاه آزاد كرمانشاه.
بهار، محمدتقي: ديوان اشعار شادروان محمدتقي بهار “ملكالشعرا”، 2 جلد، چاپ سوم، مؤسسهي انتشارات اميركبير، تهران، 1356.
بهزاد كرمانشاهي، يداله: يادگار مهر، انتشارات آگاه، تهران، 1387.
بهزاد كرمانشاهي، يداله : گلي بيرنگ، انتشارات آگه، تهران، 1381.
تمكين، كريم: ديوان تمكين كرمانشاهي، به كوشش فرشيد يوسفي، چاپ و انتشارات غرب، كرمانشاه، 1369.
جليلي كرمانشاهي، محمدحسين: گزيدهي اشعار محمدحسين جليلي كرمانشاهي “بيدار”، با مقدمهي استاد كيوان سميعي، انتشارات زوّار، تهران، 1370.
جمشيدي، نعمتاله: حماسهي وطن “ديوان اشعار نعمتاله جمشيدي، به انتخاب و تصحيح همتعلي اكرادي، مقدمهي كيومرث جمشيدي، نشر صبح روشن، كرمانشاه، 1389.
حافظ، شمسالدين: ديوان حافظ شيرازي، نسخهي علامه قزويني و دكتر قاسم غني، خط فريبا مقصودي، ديباچه محمدعلي سلطاني، نشر سُها، تهران، 1378.
خراب، احمد: مصطبهي خراب، به كوشش دكتر ع. خيامپور، تبريز، 1344.
خسروي، محمدباقر: ديوان خسروي، با مقدمهي غلامرضا رشيد ياسمي، به كوشش احمد كرمي، نشريات ما، تهران، 1363.
دنبلي، عبدالرزاق: تذكرهي نگارستان دارا، ج اول، به كوشش دكتر ع. خيامپور، تبريز، 1342.
ديوان بيگي شيرازي، سيداحمد: حديقــة الشعراء، جلد اوّل، با تصحيح و تكميل و تحشيهي دكتر عبدالحسين نوايي، انتشارات زرين، تهران، 1364.
رضايي، ايرج: گزيدهي اشعار ايرج رضايي كرمانشاهي ” انور”، به كوشش يداله عاطفي “آشفته”، انتشارات آگاهان ايده، تهران، 1379.
رشيد ياسمي [غلامرضا] : ادبيات معاصر، انتشارات ابنسينا، تهران، 1352.
رشيد ياسمي [غلامرضا] : ديوان رشيد ياسمي، مؤسسهي انتشارات اميركبير، تهران، 1362.
سعدي شيرازي : ديوان غزليات استاد سخن سعدي شيرازي، به كوشش دكتر خليل خطيب رهبر، انتشارات سعدي، تهران، 1368.
سعدي شيرازي: كليات شيخ اجل سعدي، به خط ميرزا فتحعلي حجاب شيرازي، انتشارات انجمن خوشنويسان ايران، تهران، ؟؟13.
سلطاني، حسينقلي خان: قصايد السلطانيه، به اهتمام فتحاله خان نصيرالديوان، مطبعهي شرافت احمدي، كرمانشاه، 1340 = 1300. ش.
سلطاني، سُها: پژواك كوچه باغيها “يادنامهي استاد پرتو كرمانشاهي”، نشر سُها، تهران، 1389.
سلطاني، محمدعلي: احزاب سياسي و انجمنهاي سري در كرمانشاه، از فراموشخانه تا خانهي سياه، 2 جلد، نشر سُها، تهران، 1378.
سلطاني، محمدعلي: تاريخ خاندانهاي حقيقت و مشاهير متأخر اهل حق در كرمانشاه، نشر سُها، چاپ سوم، تهران، 1384.
سلطاني، محمدعلي: تاريخ مفصل كرمانشاهان، ج 5 ـ 4، نشر سُها، تهران، 1381.
سميعي، كيوان: راز دل “برگي چند از ديوان كيوان سميعي”، با مقدمه و اهتمام محمدعلي سلطاني، انتشارات زوار، تهران، 1363.
سميعي، كيوان: زندگاني سردار كابلي مشتمل بر حوادث افغانستان در قرن نوزدهم ميلادي، كتابفروشي زوار، تهران، 1363.
سيدحسيني، رضا: مكتبهاي ادبي، با مقدمهي دكتر عيسي سپهبدي، انتشارات نيل، تهران، 1337.
شاكري، باقر: تذكرهي مختصر شعراي كرمانشاه و انجمنهاي ادبي و مطبوعات، چاپ سعادت، كرمانشاه، 1337.
شباب، محمدجواد: شكرستان، كتابخانهي كاوياني، مطبعهي شرافت احمدي، كرمانشاه، 1306.
شباب، ميرزا محمدجواد: مخزن لألي، مطبعهي شركت سعادت، كرمانشاه، 1305.
شفيعي كدكني، محمدرضا: ادوار شعر فارسي از مشروطيت تا سقوط پهلوي، انتشارات سخن، تهران، 1380.
شهريار، سيدمحمدحسين: ديوان شهريار 4 “افسانهي شب و ساير آثار”، 4 جلد، انتشارات كتابخانهي خيام، تهران، 1336.
شوشتري، ميرعبداللطيف خان: تحفــةالعالم و ذيلالتحفه، به اهتمام ص. موحد، كتابخانه طهوري، تهران، 1363.
طاهباز، سيروس: نمونههايي از شعر نيما يوشيج، شركت سهامي كتابهاي جيبي با همكاري انتشارات فرانكلين، تهران، .
فاني، باقر: هفت پردهي گل و بلبل، مطبعهي شرافت احمدي، كرمانشاه، 1307.
غيرت، سيدعبدالكريم: بياض نسخه خطي دستنويس شاعر،كتابخانهي شادروان محمدسعيد غيرت، تهران، اختياريه.
غيرت، سيدعبدالكريم، كليات آثار سيدعبدالكريم غيرت كرمانشاهي، با مقدمه و حواشي و تاريخ كرمانشاه به قلم سيدمحمدسعيد غيرت، شركت چاپخانه فردوسي، تهران، 1338.
قريشيزاده، جليل: باغ ابريشم “غزل در قلمرو شعر معاصر”، “غزل كرمانشاه …”، چاپخانهي تابش، ناشر كيومرث قصري، تهران، 1370.
لاهوتي، ابوالقاسم: ديوان ابوالقاسم لاهوتي، با كوشش و مقدمهي احمد بشيري، چاپ اول، انتشارات اميركبير، تهران، 1358.
مشتاق، شاهمراد: چناني “ديوان شامي كرماشاني”، با مقدمه و شرح احوال شاعر، حواشي و تعليقات به اهتمام محمدعلي سلطاني، نشر سها، تهران، 1385.
مولوي، مولانا جلالالدين محمد: كليات شمس يا ديوان كبير “جزء اول”، با تصحيحات بديعالزمان فروزانفر، انتشارات اميركبير، تهران، 1355.
مهدوي، كيومرث: يكصد و ده رباعي، به كوشش و گزينش حسنعلي مهدوي، نشر فراديد، تهران، 1392.
معيني كرمانشاهي، رحيم: اي شمعها بسوزيد، انتشارات سنايي، چاپ پانزدهم، تهران، 1374.
معيني كرمانشاهي، رحيم: حكايت نگفته شرح مستند و مصور زندگي و گزيدهاي از آثار آهنگين رحيم معيني كرمانشاهي، با مقدمهي سيمين بهبهاني، به قلم و كوشش حسين معيني كرمانشاهي، انتشارات سنايي، تهران، 1382.
نسيم شمال، اشرفالدين: كتاب نسيم شمال، به خط مصطفي جهرمي، مطبع خلافت، بمبئي، 1343. ق.
نقيپور، علياكبر: نوآوري در شعر معاصر فارسي، چاپخانه طوس، مشهد، بيتا.
نوبتي، علي اشرف: كوچه باغيها “سرودههاي پرتو كرمانشاهي”، به اهتمام محمدعلي سلطاني، چاپ سوم، نشر سها، 1389.
نوربخش، جواد: گلستان جاويد، مؤلف، تهران، 1373.
وحدت، طهماسبقلي خان: ديوان وحدت، با مقدمه و تصحيح و اهتمام محمدعلي سلطاني، خط فريبا مقصودي، نشر سها، تهران، 1377.
يغماي جندقي، ابوالحسن: مجموعه آثار يغماي جندقي، ديوان اشعار “2 جلد”، به تصحيح و اهتمام سيدعلي آل داوود، انتشارات توس، تهران، 1384.
يوسفي، فرشيد: خاكنشينان عشق، با مقدمهي استاد كيوان سميعي، نشر كتاب، قم، 1364.
مقالات، روزنامه و مجلات
سلطاني، محمدعلي: “قلهنشين ترانه ايران زمين”، ضميمهي روزنامه شرق، سال نهم، شمارهي 1605، پنجشنبه 26 مرداد 1391.
مشكينپوش، مسعود: ويژهنامهي بهزاد كرمانشاهي، يداله: گوهران، شمارهي هفدهم، خردادماه 1387.
