نوآوران تنبور یاری
تنبور سازي است كهن با قدمتي بيش از هفت هزار سال كه در 800 سال گذشته در غرب كشور توسط آئين باستاني يارسان به طور مشخص حفظ و نگهداري شده است. اين آيين همچنان اصالت‌هاي اجرايي اين ساز را تا قرن گذشته به خوبي حفظ كرده و مقام‌هاي ويژة آن را از گزند روزگار در امان داشته و در طول سده‌هاي گذشته حتي بر داشته‌هاي آن توسط بزرگان يارسان افزوده است. فرهنگ يارسان به همان اندازه كه پر و بال به ساز تنبور داده است، از اشاعة اين ساز در بین ساير فرهنگ‌ها ممانعت به عمل آورده است. هرچند كه اين ممانعت به طور مشخص و نوشته شده نبوده است؛ بلکه به مشابه يك قرارداد نانوشته، فرهنگ يارسان را در مواجهه با ساير فرهنگ‌هاي آئيني منطقه به اين نقطه رسانده است كه شايد براي جلوگيري از استحالة فرهنگي خود را از دسترس ساير فرهنگ‌هاي همجوار دور سازد.
بی شك شش هزار سال پيش از پيدايش آئين يارسان اين ساز در جغرافياي ماد يا كورد وجود داشته است و مي‌توان گفت كه بسياري از مقام‌هاي باستاني تنبور كه به عنوان مقام‌هاي «پِرديوَري» ناميده مي‌شود، به نوعي بازتابي از لحن‌ها و مقامات باستاني بسيار كهن پيش از هزارة اخير هستند كه بعدها يا با تغيير نام و تغيير در كاربري يا با تغييراتي در لحن و محتوا در آئين يارسان مجدداً مورد استفاده قرار گرفته و مورد حفظ و اشاعه واقع گرديده است.
از نوآوران قرون گذشتة تنبور اطلاعات زيادي در دست نيست زيرا كه تاريخ دردناك كورد همواره تاريخي شفاهي با حافظه‌اي ضعيف بوده است كه پر ازتلاطم‌هاي غير واقعي و به سود نگارنده‌هاي تاريخ كه همانا قدرت‌هاي حاكم منطقه چونان عثماني‌ها و گاه پادشاهان ترك و قجر و … بوده‌اند، اما به يقين در سده‌هاي گذشته دراين ساز ابداعاتي ويژه صورت گرفته است، چه از لحاظ مواد ساخت و چه از لحاظ تكنيك‌هاي اجرايي و چه از لحاظ بسط و گسترش لحن‌ها و حتي پرده بندي.
در قرن اخير براي بررسي نوآوري‌ها دراين ساز با اسم‌هاي نام آشنايي در حوزه‌هاي مختلف روبه رو مي‌شويم. با احترامي كه براي جوانان نوآور نوازندة اين ساز كه آثارشان را بررسي كرده‌ام دارم؛ اما هدف اين گزارش بررسي نسل‌هاي پيشين در قرن اخير مي‌باشد. لذا از نوآوري‌هاي جوانان كه بعضاً زياد و زيبا هم هستند اشارتي به ميان نمي‌آورم.
از قديمي ترين اساتيد و نوآورترين آنها مي‌توان نام«استاد نورعلي الهي» متولد جيحون آباد از توابع صحنه را نام برد كه افزودن سيم سوم تنبور را منتسب به ايشان مي‌دانند و خود داراي تنبوري با سيم‌هاي فراوان بوده است. وقتي آثار استاد الهي را بررسي كردم متوجه فضاهاي هارمونيكي كه ايشان با تعداد سيم‌هاي محدود تنبور سعي در خلق آنها دارد و گاه فاصله‌هاي بسيار زيبا و متبوعي را كشف و با جملات خود آنها را مرتبط كرده و تم‌ها را درون جمله‌ها پيش ميبرد مرتباً قالب جملات را تغيير داده و از تكرار بندها جلوگيري مي‌كند. گاهي هم كه اين فواصل نامطبوع هستند باز با همان جسارت و ايمان به صحت آنها را پيش ميبرد و گويي هيچ بيمي ندارد كه مدعيان هنرچه امتيازي به كار ايشان خواهند داد. البته شايان ذكر است كه نگاه ايشان به اجراهايشان به هيچ وجه موسيقايي نيست و اگر اين‌چنين مي‌بود قطعاً قطعات را بداهه اجرا نمي‌كردند و حتماً پيش از اجرا طراحي ويژه‌اي براي آن در نظر مي‌گرفتند اجراهاي ايشان غير استوديويي هستند و در مراسم ويژه و لحظاتي كه خود دوست داشته است با سيستم ضبط صوت‌هاي معمولي ضبط شده‌اند. فضاي اجرايي تنبور در ساز ايشان چه در مقام‌هاي رايج و چه در اجراهاي بداهه، فضاي كشف روابط و فواصل هارمونيكي، فواصل مطبوع، اگمِنت، ديمينش و … و همچنين در نوعي ديگر فضايي برگرفته از چهارمضراب هاي موسيقي ايراني در سازهايي چون سه‌تار، تار و … است كه با اصالت و كهنگي مقام‌هاي باستان و لحن خسته و رنجور تنبور، تركيبي بي بديل از معجون موسيقايي نوين را در جغرافياي يارسان رقم زده است.
«استاد علي اكبر مرادي» نیز از چهره‌هاي شاخص تنبور استكه سهم زيادي در شناساندن اين ساز به خارج از مرزهاي جغرافيايي خاورميانه داشته است. وي متولد گوران كرمانشاه و درحدود نيم قرن است كه با اين ساز همراه می باشد. از كارهاي ارزشمند ايشان مي‌توان گفت اولين كسي بودند كه اقدام به تهيه و انتشار مقام‌هاي ياري نمودند و اولين كتاب آموزش تنبور بر اساس نت را منتشر كردند. وی در زمينة اشاعة تنبور و مقام‌هاي ياري و انتشار آنها موانع زيادي را در مخالفت محافظه كاران يارسان با گسترش اين ساز از ميان برداشتند و تحقيقاتي كه در زمينة مقام‌ها در منطقة گوران از اساتيدي چون آقا سيد ولي حسيني و جناب كفاشيان و … انجام دادند تمام روايات گوران از مقام‌ها را كنار هم قرار داده و آن ها را ادغام كرده و رديف نويني از مقام‌هاي يارسان را تصنيف کردند كه برگرفته از چندين روايت مختلف و كوتاه و بلند بود. ايشان با تركيب آنها به يكسان سازي و ضبط و ربط آن پرداختند .
از ويژگي‌هاي سبك نوازندگي استاد علي اكبر مرادي مي‌توان به علاقه به استفاده از ادوار ريتميك لنگ در موسيقي يارسان چون ميزان‌هاي 13/8، 11/8، 15/8، 10/4، 12/4، 8/4 و همچنين مدون كردن تكنيك‌هاي مضرابي و نامگذاري بعضاً جديد آنها چونان مضراب‌هاي درّاب غنچة كوتاه و بلند، ريز دو انگشتي، مضراب گل ريز متوالي و … اشاره كرد.
«وحید نظری کرمانشاهی»
